Την περυσινή χρονιά, το Τμήμα Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας Αττικής έγινε αποδέκτης 283 καταγγελιών για περιστατικά ρατσιστικής βίας. Από αυτές σχηματίστηκαν 165 δικογραφίες. Τα ρατσιστικά κίνητρα; Πρώτος έρχεται ο σεξουαλικός προσανατολισμός των θυμάτων στις ρατσιστικές επιθέσεις, ενώ η κατηγορία του μισαναπηρισμού (των επιθέσεων δηλαδή σε άτομα με αναπηρίες) σοκάρει και προβληματίζει.
Τα νούμερα των καταγεγραμμένων περιπτώσεων (με τον «σκοτεινό αριθμό» εκείνων που δεν έφτασαν ποτέ στα αρμόδια όργανα πιθανά αρκετά μεγαλύτερο) δείχνουν ότι 38 περιστατικά αφορούν τον σεξουαλικό προσανατολισμό, 25 εθνική ή εθνοτική καταγωγή, 17 ταυτότητα ή χαρακτηριστικά φύλου, 4 τη θρησκεία, 3 την αναπηρία και 3 το χρώμα. Ωστόσο, τα νούμερα αυτά αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου, καθώς η συζήτηση με τους συντάκτες της έρευνας αλλά και τα συμπεράσματα ειδικών επιστημόνων δείχνουν ότι ο ρατσισμός και η ρητορική μίσους είναι φαινόμενα εκτεταμένα στην ελληνική κοινωνία.
Πολλά εγκλήματα δεν καταγγέλλονται
Θύματα των παραπάνω έτσι είναι συχνά τα άτομα με αναπηρίες που βρίσκονται στη δεινή θέση να αντιμετωπίσουν εκτός από τον κοινωνικό αποκλεισμό και τη ρατσιστική βία, ενώ πέφτουν πολύ συχνά και θύματα ρητορικής μίσους. Οπως λέει στο «Βήμα» ο Μιχάλης Λώλης, αστυνόμος Β’ και προϊστάμενος του Τμήματος Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας, «ανάμεσα στα περιστατικά που η υπηρεσία μας κατέγραψε την περασμένη χρονιά περιλαμβάνονται και τρία που αφορούν άτομα με αναπηρίες. Στις δύο περιπτώσεις επρόκειτο για άτομα με νοητική υστέρηση και στη μία για άτομο με κινητική αναπηρία. Τα δύο ήταν πολύ σοβαρά. Αφορούσαν σεξουαλική κακοποίηση, καθώς και εμπορία ατόμου με νοητική υστέρηση. Μπορεί μεν τα περιστατικά που έφτασαν σε εμάς να είναι μόνο τρία, αλλά όπως όλοι γνωρίζουμε η πραγματικότητα εκεί έξω είναι πιο δυστοπική και πιο δύσκολη. Εχουμε, με άλλα λόγια, το φαινόμενο της υποκαταγραφής: δηλαδή ότι έχουμε πολλά εγκλήματα που απλά δεν καταγγέλλονται. Κάτι πρέπει να κάνουμε, αστυνομία και κοινότητα αναπήρων μαζί, ώστε να αυξήσουμε τις καταγραφές».
Οπως αναφέρει ακόμη «το μεγάλο μας ζήτημα είναι ότι οι ανάπηροι δεν έρχονται σε εμάς να κάνουν καταγγελίες. Σαν υπηρεσία έχουμε την τηλεφωνική γραμμή 11414, που είναι το νούμερο που μπορούν να γίνουν καταγγελίες για ρατσιστικά περιστατικά. Είμαστε μια υπηρεσία που θα θέλαμε να μας μάθει η κοινότητα των ατόμων με αναπηρίες. Να έρχονται να καταγγέλλουν περιστατικά βίας εις βάρος τους. ‘Η και διακρίσεις να είναι, μπορούμε να τους κατευθύνουμε πώς μπορούν να λύσουν ζητήματα που έχουν να κάνουν με διακρίσεις που υφίστανται».
«Εχω έρθει αντιμέτωπος με αυτόν τον ρατσισμό»
Ο Οδυσσέας Σαββόπουλος είναι σήμερα 50 ετών. Σε ηλικία 18 ετών ζούσε στην Εδεσσα και ήταν μαθητής Λυκείου όταν ένα βράδυ επιστρέφοντας στο σπίτι του είχε ένα ατύχημα που θα άλλαζε για πάντα τη ζωή του. Οταν ύστερα από λίγες ώρες ανέκτησε τις αισθήσεις του στο νοσοκομείο ανακάλυψε ότι είχε χάσει το δεξί του πόδι από το γόνατο και κάτω. «Από τότε ζω αυτό που λένε την πραγματικότητα ενός ατόμου με αναπηρία» αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα».
Στην ερώτηση αν έχει δεχτεί ποτέ ρητορική μίσους εξαιτίας της αναπηρίας του απαντάει ακαριαία: «Αρκετές φορές». «Δεν θα ξεχάσω ποτέ όταν βρέθηκα ένα καλοκαίρι σε μια παραλία και μια οικογένεια μου ζήτησε να απομακρυνθώ γιατί ενοχλούσε τα παιδιά της η εικόνα του κομμένου ποδιού μου» διηγείται. «Αλλά και στις προσωπικές μου σχέσεις έχω έρθει αντιμέτωπος με αυτόν τον ρατσισμό εναντίον των αναπήρων. Μου έχει τύχει πρώην σύντροφοι να με μειώνουν με χαρακτηρισμούς όπως «σακάτης» ή μου έχει τύχει να διαπιστώσω ότι άτομα στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον συμβούλευαν τη σύντροφό μου να με εγκαταλείψει επειδή δεν ήμουν αρτιμελής. Ακόμα και καλόπιστα μερικές φορές με ρωτάνε γιατί δεν κρύβω το τεχνητό μέλος μου αφού περπατάω τόσο καλά».
Ο αποκλεισμός είναι ρατσισμός
«Ενα άτομο με αναπηρίες μπορεί να πέσει και θύμα ρατσισμού – εμφανούς και υφέρποντος – και μισαλλοδοξίας» τονίζει ο Ιωάννης Βαρδακαστάνης, πρόεδρος της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ατόμων με Αναπηρία. «Είναι μια πραγματικότητα την οποία τη ζούμε καθημερινά. Υπάρχουν πολλά περιστατικά και δεν μου κάνει εντύπωση ότι άτομα με αναπηρίες είναι ανάμεσα στις ομάδες ατόμων που έχουν πέσει θύματα ρατσιστικής βίας και ρητορικής μίσους. Μπορεί αυτά τα περιστατικά να μην είναι πολύ συχνά ή να μην καταγράφονται από τις Αρχές, αλλά σίγουρα υπάρχουν. Η αναπηρία και ο ρατσισμός δυστυχώς πάνε μαζί. Γι’ αυτό εξάλλου μιλάμε και για μισαναπηρισμό. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που μπορεί να μην είναι έντονο, αλλά υπάρχει στις κοινωνίες, ιδιαίτερα στις κλειστές. Μάλιστα θα σας έλεγα ότι είναι πιο έντονο απέναντι στις γυναίκες και τα κορίτσια με αναπηρίες. Οπου υπάρχει αποκλεισμός, υπάρχουν και αυτά τα φαινόμενα. Ο αποκλεισμός δεν είναι η πιο σκληρή μορφή ρατσισμού;».
Αξίζει να σημειωθεί ότι σε ειδική έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη για την Ιση Μεταχείριση αναφέρεται ότι το 14% των κατατεθειμένων αναφορών αφορούσε διακρίσεις λόγω αναπηρίας ή χρόνιας πάθησης. Πρόκειται δε για το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό αναφορών. Επιπρόσθετα, στην Εκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη με τίτλο «Το φαινόμενο της ρατσιστικής βίας στην Ελλάδα και η αντιμετώπισή του» επισημαίνεται ότι «δυστυχώς αυξάνονται οι περιπτώσεις γονέων που επιδιώκουν την απομάκρυνση ή τη μη εγγραφή συγκεκριμένων μαθητών στο σχολείο (λόγω καταγωγής, αναπηρίας ή ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών) ή δημιουργούν προβλήματα στη λειτουργία του σχολείου με άλλους τρόπους».
Ρητορική μίσους στο Διαδίκτυο
Και μπορεί μεν στην κοινωνία ο ρατσισμός εναντίον των ατόμων με αναπηρίες να παίρνει υφέρπουσες μορφές, αλλά στο Διαδίκτυο είναι ανεξέλεγκτος.
Οπως περιγράφει η Λούλα Βέρμπη, παιδίατρος και αναπτυξιολόγος, «ο μεγάλος μου γιος, ο Γιάννης, είναι 17 ετών και είναι παιδί με αναπηρία». «Εκείνο που θέλω να επισημάνω ως πρόβλημα είναι το θέμα του Διαδικτύου. Πολλά άτομα με αναπηρίες έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο και πολλές φορές χωρίς έλεγχο και χωρίς να τα έχουν ενημερώσει για το πώς μπορούν να μπλοκάρουν κάποιους χρήστες ή να καταγγείλουν τη ρητορική μίσους. Αυτό που έχω δει είναι ότι ειδικά στο ΤiκΤοκ και ιδιαίτερα σε άτομα με αναπηρίες η ρητορική μίσους είναι τρομακτική». Η κυρία Βέρμπη αναφέρει ότι «τα σχόλια κάτω από αναρτήσεις αυτών των ατόμων είναι πολύ συχνά τραγικά. Στην κοινωνία γενικά ο ρατσισμός απέναντι στα άτομα αυτά υφέρπει, δεν είναι ευθύς. Αλλά στα κοινωνικά δίκτυα είναι δυστυχώς ανεξέλεγκτος. Εχω δει παιδιά που έχουν κρίσεις άγχους και εμφανίζουν αυτο-υποτιμητικές συμπεριφορές εξαιτίας της ρητορικής μίσους με την οποία έρχονται αντιμέτωπα στα κοινωνικά δίκτυα και για την οποία πολλές φορές δεν μπορούν να μιλήσουν ούτε στους γονείς τους».
Δομικά και θεσμικά αίτια
Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια οι ειδικοί χρησιμοποιούν συχνά τον όρο μισαναπηρισμός για να περιγράψουν την ιδιαίτερη αντιμετώπιση που μεγάλα τμήματα της κοινωνίας επιδεικνύουν απέναντι στα άτομα με αναπηρίες. «Ο μισαναπηρισμός αφορά συμπεριφορές και πρακτικές που διαχωρίζουν, καταπιέζουν ή κακοποιούν τους ανάπηρους ανθρώπους. Τα αίτια του μισαναπηρισμού είναι δομικά και θεσμικά. Συναρθρώνεται με πολιτισμικές αξίες εξιδανίκευσης της κανονικότητας που υποβιβάζουν τους ανάπηρους σε ένα στάτους υποδεέστερο του πλήρους ανθρώπου. Εκδηλώνεται με διάφορες μορφές που περιλαμβάνουν κοινότοπες λεκτικές και συμπεριφορές προσβολές, μισαναπηρική ρητορική, μορφές μισαναπηρικής βίας, εκφοβισμούς και μισαναπηρικά εγκλήματα» εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα» η Γιώτα Καραγιάννη, καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Οπως εξηγεί, στην εποχή μας ο μισαναπηρισμός έχει ενταθεί μέσα από την άσκηση της μισαναπηρικής ρητορικής που συχνά βρίσκει έρεισμα σε ακραίες πολιτικές τοποθετήσεις ή αμφιλεγόμενες οικονομικές αναλύσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, η συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και η μείωση των δημοσίων δαπανών βρίσκει ερείσματα στη δαινομονοποίηση των αναπήρων ως κοινωνικής ομάδας που βάζει εμπόδια στην οικονομική ανάπτυξη. Σχετικά με τη ρητορική μίσους απέναντι στα άτομα με αναπηρίες στο Διαδίκτυο η κυρία Καραγιάννη λέει ότι «η εμβέλεια, η έκταση και η ανωνυμία της επικοινωνίας στο Διαδίκτυο καθιστούν πολύ ευκολότερη την εκδήλωση του μισαναπηρισμού. Ωστόσο, το ίδιο μέσο παρέχει δυνατότητες στα άτομα με αναπηρίες επικοινωνίας και αλληλοϋποστήριξης».
«Δεν θα ξεχάσω ποτέ το μίσος στα λόγια και στα πρόσωπα»
Οπως προκύπτει από τα στοιχεία της αστυνομίας, την περασμένη χρονιά παρουσιάστηκε σημαντική έξαρση περιστατικών σε βάρος ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Αφορμή κρίνεται ότι υπήρξε η δημόσια συζήτηση για την ψήφιση του νόμου για την Ισότητα στον γάμο ανεξαρτήτως φύλου. Η ακραία ρητορική μίσους προκάλεσε μεμονωμένες επιθέσεις σε βάρος ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων αφού ομοφοβικά κίνητρα και προκαταλήψεις καλλιεργούνται έντονα στον δημόσιο λόγο.
«Τον περασμένο Σεπτέμβριο είχαμε βγει με έναν φίλο μου και διασκεδάζαμε σε ένα γκέι μπαρ στην περιοχή του Κεραμεικού» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο κ. Γιώργος Βόγκλης, 45 ετών. «Ηταν περίπου τέσσερις το πρωί όταν βγήκαμε από το μπαρ και αρχίσαμε να περπατάμε στην Κωνσταντινουπόλεως. Πριν καλά-καλά καταλάβουμε τι συμβαίνει, τέσσερα άτομα, νεαρής σχετικής ηλικίας, άρχισαν να μας βρίζουν χυδαία. Ο φίλος μου έκανε το λάθος να τους απαντήσει και τότε αυτά τα άτομα άρχισαν να κινούνται απειλητικά προς το μέρος μας. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το μίσος στα λόγια τους και στα πρόσωπά τους» συνεχίζει. «Για καλή μας τύχη εκείνη την ώρα βγήκε μια μεγάλη παρέα από ένα μπαρ και τα άτομα που μας είχαν επιτεθεί απομακρύνθηκαν. Ηταν η πρώτη φορά που ένιωσα ότι απειλείται η σωματική μου ακεραιότητα. Είχα στο παρελθόν εμπειρίες με κοροϊδευτικά σχόλια στον δρόμο, αλλά αυτό το περιστατικό πραγματικά με έκανε να νιώσω ότι κινδυνεύω. Εχω ακούσει για ανάλογα περιστατικά και από άλλους φίλους μου. Είναι τραγικό στην εποχή μας να μη μπορεί ένας ομοφυλόφιλος να κυκλοφορεί με ασφάλεια στην καρδιά της Αθήνας» καταλήγει.
Να θυμίσουμε ότι τον Μάρτιο του 2024 δύο ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα στη Θεσσαλονίκη είχαν δεχτεί επίθεση από πολυπληθή ομάδα ατόμων, ενώ σύμφωνα με τις μαρτυρίες των θυμάτων ανάμεσα στους δράστες ήταν έφηβοι και νεαροί ενήλικες. Ακολούθησαν συλλήψεις και απαγγελία κατηγοριών.
Να σημειωθεί επίσης ότι το 2020 σε έρευνα που διεξήγαγε η οργάνωση νέων Colour Youth αναφέρθηκε χαρακτηριστικά ότι η κατάσταση των ΛΟΑΤΚΙ παιδιών στα ελληνικά σχολεία «παραμένει άθλια». Οι ερευνητές κατέγραψαν συγκλονιστικές μαρτυρίες σχετικά με δηλώσεις ορισμένων δασκάλων σε ίντερσεξ μαθητές (π.χ. «δεν θα έπρεπε να υπάρχεις»). Πολύ συχνά δε, μαθητές με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό πέφτουν θύματα επιθέσεων και ρητορικής μίσους μέσα και έξω από το σχολείο, ενώ τις περισσότερες φορές διστάζουν να καταγγείλουν αυτές τις επιθέσεις σε γονείς και καθηγητές. Σε διαδικτυακή έρευνα που έγινε την ίδια χρονιά το 27% των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων δήλωσε ότι, λόγω του γενετήσιου προσανατολισμού ή της ταυτότητας φύλου τους, μερικές φορές, συχνά ή πάντα υφίστανται διακρίσεις στις δημόσιες υπηρεσίες. Μόνο το 7% είχε καταγγείλει περιστατικό διάκρισης ή βίας σε δημόσιο φορέα και το 72% δήλωσε ότι δεν αισθάνεται ασφαλές να υποβάλει αναφορά για ένα τέτοιο περιστατικό.
«Γενικά δεν μπορώ να πω ότι νιώθω και πολλή ασφάλεια»
Ο κ. Αχμέντ Ουντάλ, Πακιστανός, ζει στην Αθήνα εδώ και δεκαπέντε χρόνια και έχει κουρείο στο Περιστέρι. Οπως μας λέει έχει αρκετές φορές δεχτεί επίθεση από Ελληνες, αλλά και άλλους αλλοδαπούς. «Πριν από λίγους μήνες μού επιτέθηκαν δύο Αλβανοί στην Πετρούπολη. Ομως πολλές φορές έχω δεχτεί επιθέσεις και από Ελληνες που με αποκαλούν “λάθρο”, “πιθήκι” κ.λπ. Στο μαγαζί έχω έναν άλλο Πακιστανό που πέρυσι το καλοκαίρι τον χτύπησαν πολύ, στο κέντρο της Αθήνας, τρία άτομα. Γενικά δεν μπορώ να πω ότι νιώθω και πολλή ασφάλεια. Αλλά στο κουρείο μου οι περισσότεροι πελάτες μου είναι Ελληνες. Ισως γιατί στα κουρεία που έχουν Πακιστανοί έχουμε καλύτερες τιμές».
Η κυρία Φλώρα, 45 ετών, είναι αλβανικής καταγωγής, μένει στην Αθήνα 22 χρόνια και βιοπορίζεται καθαρίζοντας σπίτια. «Εχω δουλέψει σε σπίτια που με αντιμετώπιζαν πολύ καλά, αλλά μου έχει συμβεί να δουλέψω και σε σπίτια που πραγματικά οι νοικοκυρές με έκαναν πολλές φορές να νιώθω άσχημα εξαιτίας της καταγωγής μου. Συχνά μου λένε “ξέρεις τώρα πώς είναι οι Αλβανοί”, όταν θέλουν να πουν κάτι άσχημο για τους συμπατριώτες μου. Εγώ τους λέω ότι συμφωνώ, αλλά μέσα μου θυμώνω. Τα μεγαλύτερα προβλήματα τα αντιμετωπίζουμε κυρίως σε δημόσιες υπηρεσίες, που μας βλέπουν σαν δεύτερης κατηγορίας».
Πάντως, δράστες μεγάλης μερίδας των αδικημάτων εναντίον των μεταναστών είναι συχνά άτομα νεανικής ηλικίας και ανήλικοι, γεγονός που αποκαλύπτει όξυνση της νεανικής και ανήλικης παραβατικότητας και στα αδικήματα με ρατσιστικό κίνητρο, πολλά από τα όποια διαπράττονται και ενδοσχολικά.
Να σημειωθεί ότι πολλά θύματα αρνούνται να προχωρήσουν σε υποβολή μήνυσης με αποτέλεσμα να μη σχηματίζονται δικογραφίες, να παραμένουν αχαρτογράφητα πάρα πολλά περιστατικά και οι δράστες να δρουν γνωρίζοντας ότι δεν θα υποστούν τις έννομες συνέπειες. Η κατάσταση αυτή έχει ως αποτέλεσμα να απενοχοποιείται η δράση τους και να οδηγούμαστε σε ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα που πλήττει τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.